Marijana Stojčić
Proleteri svih zemalja – ko vam pere čarape? Od partizanke do Drug-ce Žene[*]
Prekretnica za razvoj feminističkog pokreta u bivšoj Jugoslaviji bila je međunarodna konferencija “DRUG-CA ŽENA. Žensko pitanje. Novi pristup?” u Studentskom kulturnom centru (SKC) u Beogradu 1978. godine, koje su organizovale žene iz Beograda, Zagreba, Sarajeva i Ljubljane. To je prvi feministički događaj feminizma drugog talasa u Istočnoj Evropi.
Prodor drugog talasa feminizma sedamdesetih godina 20. veka na prostore onoga što danas imenujemo kao prostor bivše Jugoslavije vremenski koincidira sa s jedne strane, ozbiljnom krizom političke legitimacije jugoslovenskog socijalističkog projekta i konstituisanjem specifične scene koju u bazičnoj klasnoj liniji možemo locirati kao nove srednje klase/slojeve[1]. S druge, vrhuncem države blagostanja na Zapadu, krizom stare levice i radničkog pokreta u klasičnom smislu, kao i usponom novih društvenih pokreta okupljenih oko kritike etatizma, autoritarnosti i paternalizma države blagostanja i zahteva za fleksibilizacijom društvenih odnosa, slobodom životnih stilova i ličnom samorealizacijom. Uopšteno govoreći, iako se može raspravljati o tome da li su novi društveni pokreti doneli nove forme politike, ili je u pitanju promena akcenta – kako u pogledu orijentacije, tako i u smislu organizacije i aktivnosti[2], ono što jeste bilo novo je socijalni kontekst u kome su pokreti nastali s obzirom na “sve manje izraženu identifikaciju oslonjenu na klase, izostalu podršku političkih partija organizovanih u cilju zastupanja klasnih interesa i politizaciju identiteta kao što su pol, seksualno opredeljenje, etnička pripadnost i nacionalnost koji su ranije marginalizovani u konvencionalnoj politici”[3]. Uspesi države blagostanja na Zapadu su već bili normalizovani, a tamošnji model se smatrao uspešnijim i po pitanju obezbeđivanja materijalnih dobara i socijalne sigurnosti, uz bitno veći stepen političkih sloboda u odnosu na zemlje real-socijalizma. Stara levica je identifikovana sa uskim ekonomističkim zahtevima koji su u velikoj meri bili ostvareni ili na putu da budu ostvareni. Okvir klasne borbe činio se suviše ograničenim za kritiku nejednakosti, neslobode i isključenosti koje su i dalje postojale. U prvi plan dolaze drugi oblici društvene represije – prvenstveno rodna i rasna koje je istorijski radnički pokret često stavljao u drugi plan
Iako na prostorima koje danas imenujemo kao prostor bivše Jugoslavije postoji tradicija ženskog organizovanja još od 19. veka, nakon (samo) ukidanja Antifašističkog fronta žena 1953. godine do konferencije “Drug-ca Žena”, žensko pitanje je gotovo potpuno potisnuto sa društvene scene. Položaj žena u Srbiji tokom XIX veka, potom u kraljevini Jugoslaviji u prvoj polovini XX veka, kao i njihovo organizovanje ne razlikuje se bitno od položaja žena u svetu i problema koje su one želele da reše.[4] Istorijski, ženski pokret se i na jugoslovenskim prostorima razvija kroz organizovanje ženskih društava čije su osnovne delatnosti u početku vezane prvenstveno za humanitarni rad i pomoć siromašnima, posebno ženama i deci. Za mnoge žene srednjeg i višeg sloja upravo je zalaganje za siromašne i potlačene postalo prva faza i sredstvo njihovog angažovanja u korist sopstvenog roda. Ukoliko su neke od tih organizacija i sadržavale poneku od feminističkih ideja, ona je ostajala u drugom planu ili je potpuno zanemarena. U Austrougarskoj je od druge polovine 19. veka aktivno radilo mnogo ženskih društava, u početku organizovanih na nacionalnoj ili konfesionalnoj osnovi. Prve ženske organizacije bile su nacionalne ili verske. Formiranje organizacije u okviru jedne nacije povlačilo je za sobom formiranje istih ili sličnih u drugim nacijama. Značajno je naglasiti da se kod gotovo svih humanitarnih ženskih organizacija može naći značajan broj ekumenskih akcija. Štaviše, u okviru jedne nacionalne humanitarne organizacije, mogu se naći članice drugih nacija. Do Prvog svetskog rata na celokupnom jugoslovenskom prostoru postoji široka mreža humanitarnih ženskih organizacija koje međusobno sarađuju.[5]
Nakon Prvog svetskog rata na Balkanu je stvorena nova država – Kraljevina Srba, Hrvata i Slovenaca (koja 1929. godine postaje Kraljevina Jugoslavija). Položaj žena se bitno razlikovao u zavisnosti od nacije i religije, kao i od zemlje u kojoj su živele pre stvaranja nove države. Zakonska regulative je takođe, krajnje šarolika. Pred početak II svetskog rata, Kraljevina Jugoslavija spada u grupu industrijski slabo razvijenih kapitalističkih zemalja s izrazito agrarnom privrednom strukturom: 1931. godine 76% svih privredno aktivnih osoba imalo је glavno zanimanje u poljoprivredi, šumarstvu i ribarstvu, а svega 11% u industrijskoj i zanatskoj delatnosti.[6] Prema istom popisu, procenat nepismenih je 44,6%, od čega je nepismeno 56,4% ženskog stanovnistva iznad 10 godina u odnosu na 32% muškog stanovništva.[7] Najveći broj žena živi na selu gde se se težak fizički rad spaja sa reproduktivnim radom i izloženošću različitim oblicima nasilja.[8] Iako se položaj žena bitno razlikovao u zavisnosti od nacije i religije, kao i od zemlje u kojoj su živele pre stvaranja nove države, ono što je bilo zajedničko je izrazita neravnopravnost žena u pravnom i društvenom smislu. [9] Rečima Jelene Petrović, ekonomska i polička neravnopravnost ogledala se: „Uskraćenim političkim i građanskim pravima (pravo glasa, vlasništva, nasleđivanja i sl.), vrlo ograničenom izboru zanimanja (učiteljice, niže službenice u državnoj službi – daktilografkinje, telefonistkinje, blagajnice, radna mesta koja su bila dostupna malom broju žena, ili tekstilne radnice, radnice u duvanskoj industriji i, naravno, kućne pomoćnice), eksploataciji (znatno manje plate u odnosu na muškarce za isti posao, kao i najgora radna mesta, te istovremeno obavljanje svih kućnih poslova, a na selu i teških sezonskih radova), privatnom vlasništvu nad ženom (vlasništvo oca, pa zatim muža, naročito u ruralnim sredinama, u kojim po popisu iz 1931. godine živi 76% od ukupnog broja stanovništva), kulturnom i javnom isključenošću žena (sa retkim izuzecima, čija se ’ženskost’ u javnom prostoru tolerisala kao urođeni hendikep) i sl.“[10] Uprkos tome, između dva svetska rata deluje veliki broj ženskih udruženja i časopisa, najrazličitijih ideoloških usmerenja, od socijalističkih do klero-fašističkih, koja su u zavisnosti od promena šire političke situacije funkcionisala manje ili više legalno.[11] Uopšteno, između dva svetska rata, organizovanje žena se može razvrstati kroz dve glavne struje – u okviru radničkog pokreta i kao zaseban građanski pokret. U nekoliko navrata (kao što je zajednička akcija u kampanji za pravo glasa 1935.) zajedničke aktivnosti su brisale ideološke razlike. Na inicijativu Srpskog naroda ženskog saveza (osnovan 1906.) održan je njihov prvi kongres u Beogradu 1919. godine na kome je osnovan NARODNI ŽENSKI SAVEZ SRPKINJA, HRVATICA I SLOVENKI. Savez je okupio sva nacionalna, prosvetarska i humanistička društva, njih oko 200, na jednoj širokoj platformi koja je podrazumevala rad na razvijanju humanog, etičkog, kulturnog, feminističko – socijalnog i nacionalnog rada. Savez se po osnivanju učlanio u International Council of Women (ICW) u cijem je radu aktivno učestvovao i prilagođavao se tadašnjim međunarodnim feminističkim standardima, zalažući se za obrazovanje žena, pravo glasa i izjednačavanje žena i muškaraca u svim oblastima društvenog života. Kasnije menja ime u Jugoslovenski ženski savez.
Sa početkom II svetskog rata ženske organizacije prestaju sa radom, ali se značajan broj žena aktivno uključuje u borbu za oslobođenje zemlje kroz učešće u oružanim akcijama i rad u pozadini.[12] Iz mreže ženskih organizacija koje su formirane u gotovo svim oslobođenim, a delimično i na neoslobođenim teritorijama, nastaje Antifašistički front žena (AFŽ) 1942. godine. Prvoj zemaljskoj konferenciji AFŽ- a, od 5. do 7. decembra 1942. u Bosanskom Petrovcu, prisustvovao je i Josip Broz Tito, što je simbolički izuzetno važno. Konferenciju je ocenio kao istorijski događaj u borbi za ravnopravnost žena i istakao doprinos žena u borbi za oslobođenje zemlje: “Sve ono što danas čini naša vojska jeste 90% zasluga i naših junačkih žena Jugoslavije“. Takođe, govorio je o ciljevima AFŽ-a: ne samo pobeda nad okupatorom, već i borba za konačno oslobođenje žena.[13] Razmatrajući ulogu AFŽ-a, Lydia Sklevicky navodi da je on imao dve velike grupe zadataka koji su međusobno povezani. Prva se ticala narodnooslobodilačkog pokreta generalno, poput pomoći vojsci (prikupljanje hrane, materijalnih sredstava, dobrovoljnim radom i slično) i organizovanjem života u pozadini i osiguravanjem da se on na oslobođenim teritorijama normalno odvija, uključujući sprovođenje svih mera socijalne politike (zbrinjavanje ranjenih, dece, nemoćnih). Druga grupa zadataka AFŽ-a se odnosila na političku i kulturnu emancipaciju žena i njihovo uključivanje na ravnopravnim osnovama u NOB i izgradnju posleratnog društva.[14] Još na Petoj zemaljskoj konferenciji Komunističke partije Jugoslavije (KPJ) 1940. godine, kada su u sastav Centralnog komiteta izabrane dve žene, Spasenija Babović i Vida Tomšič, buduće predsednice AFŽ-a, usvojeni su zahtevi koje je Tomšić iznela u svom referatu – da „sve partijske organizacije posvete najveću pažnju radu među ženama“, te da se u te napore moraju aktivno uključiti i muškarci.[15] Njima su pridruženi i do tada neostvareni zahtevi pređašnjih ženskih građanskih i radničkih pokreta programu komunističke partije: „za zaštitu materinstva, za eliminisanje dvojnog morala u javnom i privatnom životu, za ekonomsku ravnopravnost i za priznavanje prava glasa“.[16] Kao posebno važan uslov za ostvarivanje ravnopravnosti videlo se obrazovanje žena. Kako navodi Skelvycki: “AFŽ је veliki deo svoje aktivnosti usmerio u tom smeru, te možemo razlikovati nekoliko nivoa na kojima se taj zadatak ostvarivao. Elementarni nivo obuhvatao је analfabetske tečajeve i орštе obrazovanje na koje se nadovezivalo političko obrazovanje – kao odgoj za politiku, dok је pisanje za žensku štampu i propagiranje njenog čitanja značilo poziv na stvaranje novog, aktivističkog identiteta”.[17] Važnu ulogu u svemu tome imala je i AFŽ štampa. Kako navodi Gordana Stojaković, u periodu između 1942 i 1945. godine na prostoru Jugoslavije gde je postojao Narodnooslobodilački pokret, povremeno je štampano trideset listova namenjenih ženama, a u okviru AFŽ i KPJ.[18] Može se reći da je Antifašistički front žena bio je kanal preko koga su žene artikulisale svoje zahteve za ravnopravnošću sa muškarcima u svim oblastima društva. Za veliki deo žena učešće u otporu fašizmu i pokretu za oslobođenje zemlje, kao i učešće u „organima narodne vlasti“ za koje su birale i bile birane još u toku rata, označavao je i početak njihove politizacije i političkog subjektiviranja.
Nakon rata, pored mnogobrojnih zadataka koje je AFŽ sebi postavljao u obnovi i izgradnji zemlje, u centru njegove pažnje bilo je nastojanje da se celokupno posleratno zakonodavstvo zasnuje na principima ravnopravnosti žena i suprotstavljanje pokušajima rodne diskriminacije. Žene Jugoslavije su prvi put učestvovale na izborima za Ustavotvornu skupštinu 1945. godine. Visok procenat učešća žena na ovim izborima, potvrđuju podaci izneti na Trećem kongresu AFŽ-a Jugoslavije, prema kojima je te godine na izborima učestvovalo 88 odsto žena.[19] Ustavom iz 1946. potvrđena je ravnopravnost žena u svim sferama društvenog života. Ustav je samo potvrdio, odnosno podigao na nivo ustavnog načela prava žena koje su one već stekle, odnosno u ovom slučaju Ustav nije uvodio praksu jednakosti izbornih prava muškaraca i žena, već su ta ustavna načela iznikla iz nje. U svim zakonima koji su kasnije donošeni strogo je poštovan ovaj princip. Princip jednakosti, promovisan kao jedan od centralnih principa uređenja nove države reflektovao je radikalni revolucionarni stav u odnosu na klase, rod i nacionalne nejednakosti. Uz obrazovanje, ekonomska nezavisnost žene videla se kao uslov ženske emancipacije. Žene i muškarci su izjednačeni, pre svega, kao pripadnici radničke klase. Kako Gordana Stojakovi navodi: ,,Socijalistička ideologija emancipaciju žena nije posmatrala van sistema radništva (radničke klase) zato se mera ženske emancipacije, pre svega, određivala u odnosu na prava iz oblasti rada”.[20] Odmah nakon rata, uz potrebu za izgradnjom i ubrzanom modernizacijom zemlje, uvreženi stavovi o inferiornosti žena tretirani su ne samo kao pokazatelj društvene, već i političke zaostalosti. Na taj način se i samo pitanje neravnopravnosti muškaraca i žena postavljalo kao društveno i političko pitanje bez čijeg rešenja nije moguće transformisati društvo u novom revolucionarnom pravcu. Istovremeno, u ovom periodu kroz AFŽ, tzv. žensko pitanje je koliko god nesiguran i parcijalan, posedovalo samostalan status, gde su žene akteri svoje emancipacije i istovremeno aktivni subjekti u izgradnji novog socijalističkog društva.
Ovde treba imati na umu da je ideja o ekonomskoj nezavisnosti žene, kao osnovnom uslovu njene emancipacije u osnovi socijalističke ideologije emancipacije žena, tako da se pitanje promene položaja žena dovodilo u vezu pre svega sa realizovanim pravom žene na rad. Ovo nakon rata nije proizilazilo samo iz ideologije tek uspostavljene vlasti, već i iz nužde da se što veći broj ljudi angažuje u obnovi i izgradnji ratom razrušene zemlje, a kasnije i u ambicioznim zahtevima realizacije petogodišnjeg plana. Otuda nastojanja i države i AFŽ-a da se žene u što većem broju zapošljavaju i uključe u različite privredne delatnosti, pa i u one u kojima su se u predratnoj Jugoslaviji zapošljavali isključivo ili prvenstveno muškarci. Vremensko razdoblje odmah nakon rata određeno je intenzivnim društvenim restrukturirarnjem i borbom za značenja novog društvenog (i rodnog) poretka, a ratni heroizam zamenjen je radnim heroizmom. Trebalo je stabilizovati socijalizam i ponovo izgraditi razorenu zemlju. Gotovo 400 000 ljudi je ostalo bez domova, a šteta je iznosila oko 2,3 milijarde američkih dolara. Prvo razdoblje koje ekonomski gledano predstavlja period centralizovanog administrativnog upravljanja (1945–1952), obeleženo je kompleksnim sistemom mera štednje (kuponi za racioniranje potrošnje) i planiranom proizvodnjom (Prvi petogodišnji plan 1947–1951). Neposredno nakon rata, UN i United Nations Relief and Rehabilitation Administration (UNRRA) doniraju Jugoslaviji dobra (uglavnom hranu) u vrednosti oko 416 miliona dolara.[21] U prvoj deceniji posleratne obnove društva za ženu je bilo rezervisano mesto radnice – udarnice, a žene su trebale na istom nivou kao i muškarci učestvovati u svim oblicima kolektivnog delovanja. S jedne strane, nemaština i racioniranje je dodatno motivisalo žene da se takmiče za za status udarnice kako bi osigurale dodatne kupone za hranu, odeću i tekstil[22]; s druge, intenzivna agitacija AFŽ je prvenstveno preko štampe radila na konstrukciji žene-radnice kao ključne protagonistkinje u uspešnom ostvarivanju socijalističkog projekta. Borba nije označavala samo borbu za emancipaciju već i borbu za ostvarivanje velikog petogodišnjeg plana (od 1947. do 1951. godine). Žene su bile mobilisane na više nivoa: aktivirane su kroz radne akcije, pohađaju analfabetske tečajeve, kao i tečajeve krojenja i šivanja, kao radnice i udarnice, dok se paralelno tome od njih očekivalo da i dalje brinu o domaćinstvu. Državna politika je koristila Novu ženu kao simboličku nositeljku modernizacije[23], a ženska vidljivost u društveno-kulturnoj sferi nove države je trebala da označi napredak ostvaren u novoj realnosti. Kako navodi Ksenija Vidmar-Horvat, za razumevanje složene socijalističke politike roda i definisanja ženske uloge u socijalizmu važna su tri osnovna polja uspostave njenog položaja: sfera posla, bračno-porodični život i odnos prema deci, a socijalistički projekat je na sva tri polja pozivao na radikalan odmak od buržoaskog potčinjavanja žena.[24]
Socijalistička demokratija u jugoslovenskom slučaju je u prvom redu bila shvaćena kao ekonomska demokratija zasnovana na nacionalnoj ravnopravnosti i društvenoj jednakosti. Lični doprinos izgradnji zemlje, sposobnost vladanja proizvodnim procesom, a time i procesom društvene modernizacije značilo je biti akter, autonomni subjekt vlastitog napretka. Uloga radnika je bila centralna za konstrukciju “kosmopolitskog, internacionalnog, modernog i nadnacionalnog identiteta građana Jugoslavije u periodu socijalizma”[25]. Kada su u pitanju žene, socijalistička ideologija emancipaciju žena nije posmatrala van sistema radništva (radničke klase). Kako navodi Ksenija Vidmar Horvat kao “drugarice” one su bile integralni deo proleterijata i smatralo se da nemaju nikakvih drugih posebnih prava koja bi bila odvojena od prava i zahteva radničke klase. Rodni diskurs u SFRJ uglavnom se fokurisao na ulogu žene u nacionalnoj industriji, s tim što je u aspektu privatnog porodičnog života (braka, majčinstva, rodnih uloga) uveliko bio zadržan tradicionalni model. U socijalističkom modelu pokušano je usklađivanje i integracija radnih sa funkcijama koje žene obavljaju u privatnoj sferi s akcentom na materinstvo. Iako je država uvela mere koje su ženama trebale da olakšaju povezivanje javnog (sfere rada i političkog angažmana) i privatnog (prvenstveno vezane za majčinstvo poput plaćenog porodiljskog odsustva, gotovo besplatnih vrtića, toplih obroka za decu u školi i slično[26]) prevladalo je stanovište da se žene kao društvena grupa ne razlikuju od muškaraca.[27] “Samoukidanje” Antifašističkog fronta žena 1953. godine[28] označava i ukidanje samostalnosti tzv. ženskog pitanja, put postepenog vraćanja žena domaćinstvu, političku pasivizaciju za veliki broj žena[29] i kraj intenzivnog zanimanja za menjanje rodnih odnosa u porodici i društvu. Ono od tada počinje da se tretira kao integralni deo klasnog pitanja, koje se predočava kao ključno društveno pitanje na koje se sva ostala mogu redukovati. Ponešto pojednostavljeno, polazeći od stanovišta da je suština društvene nepravde u nepravednoj ekonomskoj raspodeli (a njen tipični primer je klasna nejednakost), rešenje klasnog pitanja je istovremeno i rešenje „ženskog pitanja“. Malo drugačije formulisano: “Polazeći od marksističkog stava da se oslobođenje žene može ostvariti jedino na putu realizacije ‘asocijacije slobodnih proizvođača’, žensko pitanje je sastavni dio klasnog pitanja“. Kako se u Jugoslaviji klasno pitanje smatralo rešenim, time se moglo tvrditi i „da je žena danas i stvarno i formalno ravnopravna u našem društvu“.[30]
Period od 1950. do 1970. je period ekonomskog prosperitata i rasta životnog standarda u SFRJ; a od 60-tih i otvaranja granica i ukupne liberalizacije društva, sa konstantnim rastom broja žena koje su se uključivale na tržište rada.[31] Kao što je već ranije rečeno, plaćeni rad i obrazovanje žena (praćeni vrlo naprednom zakonskom regulativom) viđeni su kao najvažniji faktori emancipacije žena.[32] Žene Jugoslavije su prvi put učestvovale na izborima za Ustavotvornu skupštinu 1945. godine. Ustavom iz 1946. potvrđena je ravnopravnost žena u svim sferama društvenog života.[33] U svim zakonima koji su kasnije donošeni strogo je poštovan ovaj princip. Kroz zakon o braku [ 1946], izjednačen je položaj žena i muškaraca u braku, zakonima iz oblasti porodičnog prava iz 1947. izjednačena su prava bračne i vanbračne dece, zakonom o socijalnom osiguranju uvedeno je i osiguranje za sve rizike, što je obuhvatalo i plaćeno porodiljsko odsustvo i ostvarivanje prava na penziju pod istim uslovima i za žene i za muškarce, iako su žene ranije odlazile u penziju. Pravo na abortus je omogućeno zakonom iz 1951. godine, Ustavom iz 1974. ženama se garantuje puno pravo na slobodno rađanje, a od 1977. dozvoljen je abortus bez ikakvih ograničenja do deset nedelja starosti ploda. U tadašnje jugoslovensko zakonodavstvo ugrađene su sve međunarodne konvencije koje se odnose na položaj žena.
Istovremeno, postoje značajne razlike u novou razvijenosti jugoslovenskih republika, između mogućnosti i kvaliteta života u razvijenim i nerazvijenim, ruralnim i urbanim krajevima zemlje. Nakon Ustava iz 1974. godine, pojavljuju se i razlike u zakonskoj regulativi pojedinih pitanja između jugoslovenskih republika. Uprkos naprednim zakonskim rešenjima i proklamovanoj ravnopravnosti muškaraca i žena, realnost svakodnevnog života bila je drugačija.[34] Masovni prodor žena u privredu socijalističke Jugoslavije doneo je jednu novu situaciju da su žene sada aktivne na redovnom poslu, kao društveno-političke radnice i kod kuće. Na drugoj strani, društveni i politički angažman žena počeo je da se smanjuje već od 50-tih godina. Još tada aktivistkinje AFŽ-a beleže porast stavova i o tome kako „smo do te mere izgradili socijalizam da žena može da ide natrag u kuću i da vaspitava decu“[35], a slabi i ideološki entuzijazam u obračunavanju sa patrijarhalnim shvatanjima, ranije oštro osuđivanim kao nazadnim i kontrarevolucionarnim[36]. Prema mišljenju Stojaković, neki od razloga mogu se naći u tome što je prestala potreba za velikim angažovanjem radne snage. Takođe, sa uvođenjem samoupravljanje, pritisak da preduzeća pokažu pozitivne rezultate uticao je i na smanjivanje subvencija za ustanove društvenog standarda (obdaništa i jaslice) i otpuštanje radne snage sa nižim kvalifikacijama (među kojima su i dalje dominirale žene).[37] Uz to, masovne migracije u gradove nisu bile praćene i odgovarajućim merama koje bi žene iz seoskih domaćinstava učinile zapošljivima u gradskoj sredini[38], ostavljajući ih strukturno van javne sfere, bez mogućnosti za sticanja ekonomske nezavisnosti i opterećene brigom o deci. Dok i do tada realizovana društvena briga o deci i majkama[39] postaje preskupa, napuštanje posla je za jedan deo žena i izlaz iz dvostruke opterećenosti obavezama – na radnom mestu i domaćinstvu. Iako je bilo i nekih pokušaja podruštvljavanja poslova koji se obavljaju u domaćinstvu kroz otvaranje uslužnih servisa za žene, njihove usluge koristio je izuzetno mali broj žena.[40] Slična situacija je bila i kada su u pitanju restorani društvene ishrane koji su uglavnom koristili muškarci samci. [41] U jednoj anketi koju je juna 1956. godine sproveo časopis “Praktična žena” jedna od anketiranih žena to opisuje ovako: “Vi kažete da moj radni dan iznosi 13 časova. Baš vam hvala! Za mene on traje skoro 18. Preuveličavam? Volela bih da ste na mom mestu… Prvo, 8 časova sam na nogama, za tezgom. Onda kuvanje, pranje, krpljenje, čišćenje. Dvokratno radno vreme, četiri odlaska na posao i natrag. A moj muž čak neće ni rublje da odnese na pranje, ni da ode na pijacu kad ima vremena“. Druga izjava je takođe, vrlo ilustrativna: „’Ja često slušam stranku na šalteru, a ne čujem je… Četiri godine nisam bila na sindikalnom sastanku… Ja se nalazim otprilike na onom nivou (ako ne i nižem) na kome sam bila kad mi se rodilo prvo dete…“ Za mnoge je izlaz bio vraćanje žena u kuće na mesto koje im „prirodno“ pripada. Ili rečima jednog od učesnika ankete: „Sada je to ovako: ako hoće da bude dobra na poslu mora da zapusti porodicu; ako dobro vodi kuću onda slabo radi. Bolje je onda da se sasvim vrati porodici. Ili da mi muškarci preuzmemo tu dužnost. A mi zaista nismo za to. Da se razumemo! Ne uopštavam, mada će kod mene biti baš tako. Ona, doduše, protestuje, ali sumnjam da će joj to pomoći.“ [42] Mitra Mitrović, između ostalog, predratna komunistkinja i jedna od istaknutih članica u međuvremenu ukinutog AFŽ-a, s ogorčenjem piše o svemu ovome: „I možda kao ni u jednom pitanju – odjednom jedan ogroman raspon: od pune civilizacije do pune diskriminacije. Ništa neobično. Kao od sjajnog bogatstva do pune bede, ili od potupno razvijene zemlje do potpune zaostalosti. Ali se čini da ovde, kod ovog problema, skoro više nego kod rasnog, i kod klasnog, porobljavanje je još ogoljenije, još složenije, jer ne zavisi samo od moćnih, ne zavisi samo od dalekih i tuđih, bogatih ili belih, već i od samog svog najbiližeg, čoveka, pojedinca, oca i brata, čak sina, koji ni sami ne mogu izaći iz okvira predrasuda i shvatanja, nametnutih i njima, razume se nekad davno, ali koja su postali sastavni deo života i običaja i kućnog reda“.[43] Već od pedesetih i u štampi se može uočiti pojavljivanje drugačijeg trenda od onog u godinama u toku i nakon rata. Dok su se teme u časopisima tokom i nakon rata prvenstveno odnosile na narodnooslobodilačku borbu, političku situaciju, ali i novu ulogu i ravnopravan doprinos žene prvo u ratu, a potom u izgradnji i obnovi zemlje, od pedesetih kult ženstvenosti i lepote, kultura odevanja i modne aktuelnosti, odbačeni posle rata, ponovo oživljavaju. Počinju da izlaze domaći ilustrovani i modni časopisi koji prenose fotografije i vesti iz mode, oponašajući zapadne uzore.[44] Dnevni listovi postepeno dobijaju svoju ženske strane, odnosno ženske rubrike koje uglavnom sadrže savete vezane za vođenje domaćinstva, higijenu, a zatim modu i negu. Predstavu žena kao subjekata, mladih i starih, iz grada i sela, obrazovanih i tek opismenjenih koje ličnim zalaganjem čine nešto za sebe na planu ženskih prava i za opšte dobro (bilo da su u aktivnim ženskim ulogama ili u ulogama iz ekonomije nege i brige) dominantnu nakon rata, smenjuje postepeno reafirmacija tradicionalnih ženskih rodnih stereotipa. Osnovne teme ženske štampe krajem pedesetih su kuća kao paradigma blagostanja i telo kao paradigma otvorenije seksualnosti i direktnijeg zavođenja.[45]
Treba naglasiti da se ovaj proces reafirmacije tradicionalnih rodnih stereotipa odvijao postepeno i nije jednoznačan. Obeležen je različitim protivrečnostima i oscilacijama između napora za ženskom emancipacijom i perpetuiranja rodnog esencijalizma i oslikavao je ambivalentnost jugoslovenskog socijalizma kada je u pitanju položaj žena. Sticajem okolnosti ulazak u II svetski rat, a nakon toga učešće u obnovi i izgradnji zemlje za značajan broj žena predstavljao je put politizacije i političkog subjektiviranja. Njihovo učešće je bilo i neophodno da bi se sve to i odigralo. Službeni stav sve vreme tokom postojanja jugoslovenskog socijalizma je da je žensko pravo na rad i učešće u političkom životu neupitna tekovina rata i revolucije. Važno je imati u vidu da je partizanska borba za oslobođenje od nacističke okupacije jedan od utemeljivačkih mitova nove države. Epska borba protiv okupatora bila je deo popularne mitologije, promovisana kroz filmove, knjige, muziku i zvanična izdanja. Doprinos žena kroz aktivno učešće u borbi i rad u pozadini predstavlja važan deo socijalističke retorike.
Istovremeno, predstava o dvostrukoj ulozi žene kao radnice I majke, kao one koja je primarno odgovorna za reprodukciju i porodicu, zapravo nikad nije dovedena u pitanje. To je neminovno vodilo dvostrukoj opterećenosti žena. Može se reći da naporedo opstajavaju i spajaju se dve predstave žene – žena kao “socijalistički radni čovek” u javnoj sferi (odnosno zvaničnom diskursu) sa zapadnom potrošačkom predstavom ženstvenosti u privatnoj sferi. Dominantna ideologija svakodnevnog života je potrošačka. Žena-uzor je ona koja uspešno balansira između brižne majke, domaćice, supruge i zaposlene žene, ne dovodeći pritom u pitanje svoju lepotu, seksualnu privlačnost i ženstvenost. S druge strane, ne postoji bilo kakav značajniji feministički pokret, niti izraženije problematizovanje rodnih odnosa u društvu. Nasilje nad ženama kao tema takođe, ne postoji u javnom prostoru.
Predstava jugoslovenske žene kao “oslobođene” i “pozapadnjačene” zapravo oslikava iskustvo žena srednje i više srednje klase iz urbanih središta; iskustvo većine onih (muškaraca i žena ) iz u ruralnih i rurbanih krajeva nikad nije našlo svoje mesto u mitologizovanoj slici o društvenom napretku. Taj jaz između centra i periferije je takođe, ključan za razumevanje pozicije žena koje su organizovale konferenciju, kao i daljeg razvoja feminističkih grupa i samog pokreta u Jugoslaviji u godinama koje će uslediti. Sredina sedamdesetih je vreme kad drugi talas feminizma prodire na prostore tadašnje Jugoslavije. Generacija mladih obrazovanih žena iz urbanih centara, kao što su Zagreb i Beograd, činila je jezgro novog feminističkog pokreta ranih sedamdesetih. Ove žene su imale pristup obrazovanju, zaposlenju, ali su iskusile i razliku između proklamovane ravnopravnosti muškaraca i žena i svakodnevnog života: seksizma u privatnoj sferi, na tržištu rada i akademskoj karijeri. Na svojim putovanjima po Zapadnoj Evropi i SAD, one se sreću sa feminističkim pokretom i feminističkim teorijama, prevode i ispituju primenljivost feminističkih teorija i iskustava u jugoslovenskom kontekstu. Istovremeno, kao i feministički pokret u Zapadnoj Evropi, ni novi feministički pokret u tadašnjoj Jugoslaviji ne bi bio moguć bez previranja ‘68 i treba ga sagledavati i u perspektivi studentske pobune, ali i intenzivne intelektualne debate o marksizmu i alternativama kapitalizmu i staljinizmu u krugovima levičarskih disidenata (okupljenih oko časopisa “Perspektive” i “Praxis” i Korčulanske letnje škole), koja se odvijala od ranih ’60- tih.[46] Ovo je vidljivo i u studentskim zahtevima ‘68. Studentski pokret svoje zahteve artikuliše unutar okvira zvanične ideologije, ukazujući na raskorak između proklamovanih vrednosti i razočaravajuće stvarnosti socijalizma.[47]
U Portorožu je 1976. godine, u organizaciji Hrvatskog sociološkog društva održan simpozijum o društvenom položaju žene i razvoju porodice u socijalističkom samoupravnom društvu koji označava početak prisustva savremenog feminizma u Jugoslaviji. Jedna od učesnica simpozijuma je i Žarana Papić, koja kasnije, 1978. zajedno sa Dunjom Blažević (tada direktorkom SKC) i Jasminom Tešanović, u Studentskom kulturnom centru (SKC) u Beogradu organizuje konferenciju “DRUG-CA ŽENA. Žensko pitanje. Novi pristup?”. Studentski kulturni centar je u to vreme, iako finansiran od strane države, centar svih alternativnih kulturnih dešavanja. Kako navodi Ciara Bonfoglio, pozivajući se na reči Rade Iveković: “Tamo su se sretali politički disidenti i levičarske grupe, ali takođe, i naučnici i umetnici, stranci i domaći, zainteresovani za umetnost, književnost, filozofiju, sve”.[48] Ovaj skup se smatra prekretnicom za razvoj feminističkog pokreta u tadašnjoj Jugoslaviji. Značajan je i po tome što su se na njemu srele i žene koje su se, mahom pojedinačno i zasebno, već bavile feminističkom teorijom u čitavoj SFRJ, kao i feministkinje iz Evrope.
Originalni program je imao dva dela: susret jugoslovenski feministkinja (od 24.oktobra do 26. oktobra) i susret sa feministkinjama iz inostranstva (27-29. oktobar), ali je ovaj drugi deo zapamćen kao ključni momenat konferencije. Na konferenciju je bilo pozvano približno trideset stranih učesnica iz cele Evrope i oko dvadeset pet žena iz Jugoslavije, uglavnom iz Zagreba i Beograda. Među njima su bile i Helen Cixous, Hatz Garcia, Nil Yalter, Christine Delphy iz Francuske, Jill Lewis, Helen Roberts and Parveen Adams iz Ujedinjenog Kraljevstva, Dacia Maraini, Carla Ravaioli i Chiara Saraceno iz Italije, Ewa Morawska iz Poljske, Judith Kele iz Mađarske, Alice Scwarzer iz Nemačke, Nadežda Čačinović-Puhovski, Slavenka Drakulić-Ilić, Đurđa Milanović i Vesna Pusić iz Zagreba, Nada Ler-Sofronić iz Sarajeva; Silva Menžarić iz Ljubljane i Rada Iveković, Anđelka Milić, Jasmina Tešanović, Lepa Mlađenović i Sonja Drljević iz Beograda. Međutim, na konferenciju je je došlo i mnogo onih iz Jugoslavije i inostranstva koji nisu pozvani/e, ili najavljeni/e. Dok neki/e koji/e su najavljeni/e nisu došli/e (mada njihova imena stoje u spisku onih koji su učestvovali/e), tako da je relativno teško tačno utvrditi koliko je tačno učesnica i učesnika bilo. Chiara Bonfiglioli navodi da ih je otprilike bilo osamdeset. Ona navodi i reči Dragana Klaića koje sjajno opisuju atmosferu tih dana: „Reći ću ti da je to za mene bio vrlo važno, kao prva konferencija ove vrste, sa feminističkom agendom, koja je pokušala da okupi ljude iz Zagreba, Beograda, iz cele Jugoslavije i inostranstva. Bilo je oko osamdeset ljudi u ta dva dana. To je bio pokušaj feminističkog jezgra da izađe iz vrlo malih intelektualnih krugova, da privuče mlade ljude i dobije neku medijsku pažnju.Bilo je fascinantno dovesti sve te ljude iz inostranstva, sve vrlo različitih usmerenja. Bilo je vrlo dinamično i polemično, mada naravno usporavano zbog prevođenja. Sa italijanskog na engleski, sa engleskog na srpsko- hrvatski, nemački, francuski, španski… (…). Sećam se osamdesetoro ljudi kako sede dva dana tamo, druže se u večernjim časovima i propituju jedni druge sa krajnjom radoznalošću.“[49]. Pored diskusija, deo programa su bili i izložbe i filmske projekcije umetnica i rediteljki. Teme o kojima se razgovaralo na konferenciji moguće je i čitati iz sadržaja ridera koji je Žarana Papić pripremila. On uključuje tekstove marksističkog i socijalističkog feminizma (tekstovi Alexandre Kollontai, Evelyin Reed i Sheile Rowbotham, feminističke analize koje spajaju marksizam i psihoanalizu Shulamite Firestone i Juliet Mitchell, teorije seksualne razlike Luce Irigaray, kao i tekstove o feminističkom pokretu u Italiji (Manuela Fraire i Rosalba Spagnolleti). Tekstovi domaćih autora/ki se prvenstveno odnose na analize jugoslovenskog društva sa sa feminističkog stanovišta, kao i pitanjima relevantnosti i primenljivosti feminizma u socijalističkom društvu. Na konferenciji se razgovaralo o patrijarhatu, feminizmu i marksizmu, feminizmu i psihoanalizi, identitetu, seksualnosti, jeziku, nevidljivosti žena u kulturi i nauci, ali i o svakodnevnom životu žena, diskriminaciji žena u javnoj i privatnoj sferi, dvostrukoj opterećenosti žena, o nasilju nad ženama, o opstajavanju tradicionalnih patrijarhalnih uloga uprkos normativnim rešenjima koja garantuju ravnopravnost…. Po prvi put javno je dat kritički osvrt na rešavanje ženskog pitanja u Jugoslaviji. Ta kritika je bila feministička, ali ne antisocijalistička.[50]
Tu su se pokazale i razlike u shvatanjima i iskustvima domaćih i inostranih gošći. Domaće učesnice su imale akadamske backgraunde bez ikakvog iskustva u praktičnom aktivističkom radu. I to je bila jedna od ključnih razlika u odnosu na gošće iz inostranstva. Takođe, one se nisu pojavljivale kao a priori protiv sistema, već su potcrtavale ono što je zapravo odstupalo od onoga što su proklamovane vrednosti društva. Sve ove razlike su se videle i tokom konferencije, posebno u diskusijama sa učesnicama iz Zapadne Evrope. Iskustvo iz ’68 i izneverena nada da hijerarhija moći između muškaraca i žena može biti ukinuta jednim masovnim pokretom[51] čini zapadne gošće mnogo kritičnijim ne samo prema mogućnošću oslobođenja žena kroz „formalnu“ emancipaciju- liberalnu emancipaciju kroz zakone, već i prema marksističkoj teoriji oslobođenja žena kroz klasnu borbu. Konferencija je nekako pozicionirala Jugoslaviju između Zapada i njegovih feminističkih rasprava, i Istočne Evrope gde niko nije čuo za feminizam, osim možda kao za „ružne lezbejke“.[52] Iz perspektive zapadnih feminiskinja, jugoslovenske feministkinje nisu bile dovoljno radikalne. Iz perspektive domaćih učesnica, gošće sa Zapada u najmanju ruku nisu bile dobro informisane o situaciji u Jugoslaviji, a povremeno, snishodljive i prepotentne. Jedan od izvora nesporazuma je bio i nerazumevanje stranih učesnica da mnoge teme oko kojih se okupljao feministički pokret na Zapadu (kao što su pravo na razvod ili pravo na abortus) u Jugoslaviji zbog napredne zakonske regulative uopšte nisu bila na dnevnom redu. Takođe, da u Jugoslaviji u to vreme ni ne postoji feministički pokret[53], kao i da žene koje su organizovale konferenciju ne predstavljaju nekakvu „jugoslovensku ženu“, na celoj teritoriji Jugoslavije. Položaj žena u Jugoslaviji bitno razlikovao u zavisnosti ne samo od obrazovanja i mogućnosti da se putuje, već i od toga u kom delu Jugoslavije su živele i od toga da li je u pitanju urbano središte ili ne. Još jedna od bitnih tačaka razmimoilaženja bilo je učešće muškaraca na konferenciji. Na konferenciji u Beogradu bio je prisutan značajan broj muškaraca. Ovo je bilo problematično za dobar deo zapadnih feministkinja. One, posebno francuske i italijanske, su prisustvo muškaraca na konferenciji i njihovo učešće u diskusijama shvatile kao uzurpaciju ženskog prostora. Nasuprot tome, najveći deo domaćih učesnica je podržavao prisustvo feminist friendly muškaraca na skupu. Dacia Maraini seća tenzije na kraju prvog dana, kada su italijanske delegatkinje protestvovale protiv toga što sociolog, muškarac[54] govori o represiji nad ženama. Tome su se usprotivile oranizatorke, obrazlažući da su protiv diskriminacije muškaraca i žena, da se protive bilo kakvoj diskriminaciji zasnovanoj na rodnoj razlici.[55]
Iz današnje perpektive, može se slobodno reći da je „DRUG-CA ŽENA. Žensko pitanje. Novi pristup?” bila istorijska. Ne samo zato što je vratila proskribovanu temu – feminizam u javni prostor ili zato što je to prvi kritički osvrt na rešavanje “ženskog pitanja” u tadašnjoj socijalističkoj Jugoslaviji, već prvenstveno zbog uticaja koji je imala na učesnike i učesnice[56] i potonji razvoj feminizma i feminističkih grupa. Ona je ohrabrila učesnike/ce da računaju na sebe i počnu da deluju u javnoj sferi i time na izvestan način, predstavlja utemeljivački događaj celokupnog kasnijeg razvoja feminističkog pokreta na ovim prostorima. Konferencija je bila prekretnica za razvoj feminističkih grupa koji je usledio. Ubrzo nakon konferencije u Zagrebu su između ostalih, Lidija Skelvicky, Rada Iveković i Slavenka Drakulić u okviru Hrvatskog sociološkog društva, formirale grupu Žena i društvo. Nakon povrataka Sofije Trivunac iz Zagreba istoimena grupa je formirana i u Beogradu 1980. godine, pri Studentskom kulturnom centru. Za razliku od zagrebačke koja se više bavila teorijskim radom i na čijim tribinama je publika pretežno bila akademska, u beogradskoj grupi se više diskutovalo o vlastitim iskustvima i radilo na samoosvešćivanju. Na tribinama u SKC- u, svake srede razgovaralo se na različite teme[57]. Kako se Lina Vušković seća: “Izbor tema je bio veoma širok i nismo pravile nikakvu posebnu strategiju, cikluse, izuzev kad je bilo reči o suviše opširnim pitanjima. Organizovale smo veći broj tribina o seksualnosti (te su tribine bile veoma dobro posećene, naročito kad su bila uključena gledišta psihoanalize), reproduktivna prava, uloga hrišćanstva, položaj žena u radu, silovanje, estetski rasizam, žensko pismo, jezik i pol, patrijarhalna mistifikacija naučnog jezika, analiza srpskih narodnih poslovica, analize dečije literature i bukvara, uticaj dečijih igara i igračaka u određivanju polne uloge…”[58] Saradnja sa feministkinjama iz drugih delova zemlje (posebno sa zagrebačkim) je vrlo intenzivna. Rada Iveković, Slavenka Drakulić, Jelena Zupa, Biljana Kašić, Vesna Kesić, Katarina Vidović, Slavica Jakobović, Vesna Pusić i druge redovno dolaze u Beograd. Na tribinama u SKC- u (naredne skoro tri godine) gostuju i drugi koji se nisu bavili isključivo feminizmom, ali je njihov rad bio povezan sa problem emancipacije žena (Vesna Pešić, Nebojša Popov, Lino Veljak…). Tribine su bile otvorene i za žene i za muškarce.
Od sredine osamdesetih formiraju se i čisto ženske grupe. U Ljubljani, prva ženska grupa LILITH nastaje 1985, a prva lezbejska grupa Lilith LL 1987. Lepa Mlađenović 1986. godine u Beogradu pokreće/ obnavlja feminističku grupu Žena i društvo. Sećajući se ovog perioda, Lepa Mlađenović piše: “Druga prekretnica za razvoj feminizma i ženskog pokreta su datumi osnivanja SOS telefona za žene i decu žrtve nasilja. Nakon prvih deset godina razrađivanja i duskusije o dimenzijama potčinavanja žena, pojavile su se aktivistkinje koje su imale potrebu da krenu da rade sa ženama direktno. Feministkinje su uvidele da je muško nasilje nad ženama jedna tranzverzala kroz sve živote žena i da zapravo ženske servise za žene treba počinjati od SOS telefona koji će dati prostora ženama koje su preživele nasilje da imaju svedokinje i da im se veruje. Prvi SOS telefon je nastao u Zagrebu 1988, drugi u Ljubljani 1989 i u Beogradu 1990. SOS telefoni su imali identična imena, prve instruktaže radile smo zajedno, pravila rada i principe diskutovale smo u istim radionicama, na prvim ženskim kampovima letovale smo skupa – razmene iz kojih smo tada učile jedna od druge inicirale su dragocenost feminističke politike solidarnosti u vreme ratova i režimskih politika nacionalističkog isključivanja drugih”.[59] Mnogi od kontakata između žena (iz sada bivših republika) koji su tada uspostavljeni i razvijani tokom osamdesetih, nastavili su se i tokom ratova kada ih je bilo teško i opasno održati.
Krajem osamdesetih, tačnije 1987. održan je i Prvi jugoslovenski feministički skup u Ljubljani. Još tri jugoslovenska feministička skupa su održana su u Zagrebu i Beogradu, a poslednji “Good girls go to heaven, bad girls go to Ljubljana” održan je u Ljubljani 1991. godine, kratko pre nego što je zajednička država razorena u krvi. Ratovi su pred ženski pokret postavili nova pitanja i probleme. Gotovo sve učesnice konferencije “Drug-ca Žena” su nastavile da budu aktivne, angažujući se dalje protiv rata i nacionalizma u devedesetim. Od devedesetih, ženski pokret je tesno povezan sa antiratnim. Feministička kritika socijalističkog sistema započeta ’78 nastavljena je kritikom nacionalističkih država koje su na ovim prostorima uspostavljene devedesetih.
Literatura:
BLAGOJEVIĆ, Marina (ur.), Ka vidljivoj ženskoj istoriji: Ženski pokret u Beogradu 90-tih, Beograd: Centar za ženske studije, istraživanje i komunikaciju, 1998.
BONFIGLIOLI, Chiara, „Belgrade, 1978: Remembering the conference Drugarica Žena. Žensko pitanje. Novi pristup? / Comrade Woman. The Women’s Question: A New Approach? Thirty years after“, MA thesis 2008, Utrecht University, Faculty of Arts – Women’s Studies, 2008.
BOŽINOVIĆ, Neda, Žensko pitanje u Srbiji u XIX i XX veku, Beograd: Devedesetčetvrta: Žene u crnom, 1996.
ĆOPIĆ, Sanja, “Položaj i uloga žene u društvu – Socio-ekonomske osnove položaja žene u društvu” u Sanja ĆOPIĆ- Brankica GRUPKOVIĆ i dr., Žene u Srbiji – Da li smo diskriminisane?, Beograd: Sekcija žena UGS Nezavisnost: ICFTU CEE Women’s Network, 2001.
ČALIĆ, Mari-Žanin, Istorija Jugoslavije u 20. veku, Beograd: Clio, 2013.
ČIRIĆ-BOGETIĆ, Ljubinka, „Odluke Pete zemaljske konferencije KPJ o radu među ženama i njihova realizacija u periodu 1940-1941. godine“, u Peta zemaljska konferencija KPJ: zbornik radova, (ur.) Zlatko ČEPO-Ivan JELIĆ, Zagreb: Institut za historiju radničkog pokreta Hrvatske: Školska knjiga, 1972, 75-97. http://www.znaci.net/00003/661.pdf (14. 9. 2017).
DREZGIĆ, Rada, „Bela kuga“ među „Srbima“. O naciji, rodu i rađanju na prelazu vekova, Beograd: Albatros Plus: Institut za filozofiju i društvenu teoriju, 2010.
DUDA, Igor, ”Uhodavanje socijalizma”, in Refleksije vremena 1945. – 1955, Zagreb: Galerija Klovićevi dvori, 2013, 10–40.
ERLICH ST., Vera, Jugoslavenska porodica u transformaciji, studija u tristotine sela, Zagreb: Liber, 1971.
GUDAC-DODIĆ, Vera, „Položaj žene u Srbiji (1945–2000)“, u Žene i deca – Srbija u modernizacijskim procesima XIX i XX veka, (ur.) Latinka Perović, Beograd: Helsinški odbor za ljudska prava u Srbiji, 2006, 33-130.
GUDAC-DODIĆ, Vera, Žena u socijalizmu – Položaj žene u Srbiji u drugoj polovini XX veka, Beograd: Institut za noviju istoriju Srbije, 2006.
JAMBREŠIĆ KIRIN, Renata, ”Moderne vestalke u kulturi pamćenja Drugog svjetskog rata”, u Dom i svijet, (ur.) Sandra PRLENDA, Zagreb: Centar za ženske studije, 2008, 19–54.
JAMBREŠIĆ KIRIN, Renata, ”Žene u formativnom socijalizmu” u Refleksije vremena 1945. – 1955. (ur.) Jasmina BAVOLJAK, Zagreb: Galerija Klovićevi dvori, 2012, 182–201.
KANZLEITER Boris, STOJAKOVIĆ Krunoslav, “1968 in Jugoslawien. Studentenproteste zwischen Ost und West” u dies. (Hg.). 1968 in Jugoslawien. Studentenproteste und kulturelle Avantgarde in Jugoslawien, 1960-1975. Bonn: Dietz-Verlag, 2008, (prevod na engleski).
KAZER, Karl, Porodica i srodstvo na Balkanu, Analiza jedne kulture koja nestaje, Beograd: Udruženje za društvenu istoriju, 2002.
KOPRIVNJAK, Vjekoslav, „Uvodnik u temat“, Žena, 4–5/ 1980, 6–15.
MARKOVIĆ, Ljubica, Počeci feminizma u Srbiji i Vojvodini, Beograd: Narodna misao, 1934.
MILIĆ, Anđelka, „Preobražaj srodničkog sastava porodice i položaj članova“, u Domaćinstvo porodica i brak u Jugoslaviji: društveno-kulturni, ekonomski i demografski aspekti promene porodične organizacije, Anđelka MILIĆ, Eva BERKOVIĆ, Ruža PETROVIĆ (ur.), Beograd: Institut za sociološka istraživanja Filozofskog fakulteta, 1981, 135-168.
MITROVIĆ, Mitra, Položaj žene u savremenom svetu, Beograd: Narodna knjiga, 1960.
MLAĐENOVIĆ, Lepa, Počeci feminizma ženski pokret u Beogradu, Zagrebu, Ljubljani. Dostupno na: http://www.womenngo.org.rs/content/blogcategory/28/61/#zena_i_drustvo (25.09. 2009).
MRKŠIĆ, Danilo, Srednji slojevi u Jugoslaviji. Beograd: Istraživački centar SSO Srbije, 1987.
NEDOVIĆ, Slobodanka, Savremeni feminizam – Položaj i uloga žene u porodici i društvu, Beograd: Centar za unapređivanje pravnih studija: Centar za slobodne izbore i demokratiju, 2005.
NEŠ, Kejt, Savremena politička sociologija- Globalizacija, politika i moć, Beograd: Službeni glasnik, 2006.
PETROVIĆ, Jelena, „Društveno-političke paradigme prvog talasa jugoslovenskih feminizama“, ProFemina, 2/ 2011, 59-80.
PETROVIĆ-TODOSIJEVIĆ, Sanja, „Analiza rada ustanova za brigu o majkama i deci na primeru rada jaslica u FNRJ”, u Žene i deca – Srbija u modernizacijskim procesima XIX i XX veka, (ur.) Latinka PEROVIĆ, Beograd: Helsinški odbor za ljudska prava u Srbiji, 2006, 176-187.
PETROVIĆ, Tanja, Yuropa – Jugoslovensko nasleđe i politike budućnosti u postjugoslovenskim društvima, Beograd: Fabrika knjiga, 2012.
SKELVICKY, Lydia, Konji, žene, ratovi, Zagreb: Druga – Ženska infoteka, 1996.
STOJAKOVIĆ Gordana, „Antifašistički front žena Jugoslavije (AFŽ) 1946–1953: pogled kroz AFŽ štampu“, u Rod i levica, (ur.) Lidija VASILJEVIĆ, Beograd: Ženski informaciono-dokumentacioni trening centar (ŽINDOK), 2012, 13-39.
STOJAKOVIĆ, Gordana, Rodna perspektiva novina Antifašističkog fronta žena (1945-1953), Novi Sad: Zavod za ravnopravnost polova, 2012.
TODOROVIĆ-UZELAC, Neda, Ženska štampa i kultura ženstvenosti, Beograd: Naučna knjiga, 1987.
Ustav Federativne Narodne Republike Jugoslavije, 1946 godina, član 24. Dostupno na file:///C:/Users/Hana%20Vestica/Downloads/aj_10_02_10_txt_ustav1946.pdf (15.09. 2017).
VIDMAR-HORVAT Ksenija, Imaginarna majka – Rod i nacionalizam u kulturi 20. stoljeća, Zagreb: Sandorf i Ljubljana: Znanstvena založba Filozofske fakultete Univerze v Ljubljani, 2017.
VUČETIĆ, Radina, Koka-kola socijalizam. Amerikanizacija jugoslovenske popularne kulture šezdesetih godina XX veka, Beograd: Službeni glasnik, 2012.
Žena u privredi i društvu SFR Jugoslavije, osnovni pokazatelji, Beograd: Savezni zavod za statistiku, 1975.
[1] Danilo MRKŠIĆ, Srednji slojevi u Jugoslaviji. Beograd: Istraživački centar SSO Srbije, 1987, 72-92.
[2] Kejt NEŠ, Savremena politička sociologija- Globalizacija, politika i moć, Beograd: Službeni glasnik, 2006, 117-122.
[3] Ibid, 132.
[4] Kako to navodi Ljubica Marković: „Feminizam se kod nas javlja početkom sedamdesetih godina, kao odjek opšteg pokreta za oslobođenje žene, koji je krajem šesetih godina idejno pobedio u Evropi, a u Americi bio i delimično primenjivan. On je dopro u doba kad u nas započinje rad na preobražaju društva, a kreće ga, kao nerazdvojan deo novog socijalnog programa, sam Svetozar Marković. Sa ostalim reformističkim idejama novog socijalnog pokreta, on je i ideje o ženskoj emancipaciji prihvatio od Rusa, od svog učitelja Černiševskog, i pokušao je da ih prenese i raširi kod nas“. Ljubica MARKOVIĆ, Počeci feminizma u Srbiji i Vojvodini, Beograd: Narodna misao, 1934, 4.
[5] Opširnije o istoriji ženskog pokreta na našim prostorima pre II svetskog rata, videti: Neda BOŽINOVIĆ, Žensko pitanje u Srbiji u XIX i XX veku, Beograd: Devedesetčetvrta: Žene u crnom, 1996, 20-127.
[6] О privrednoj aktivnost žепа Jugoslavije od 1918. do 1953. prema Lydia SKELVICKY, Konji, žene, ratovi, Zagreb: Druga – Ženska infoteka, 1996, 93.
[7] Za detaljan pregled strukture stanovništva Kraljevine Jugoslavije, videti: Ibid, 93-96 i 103-107.
[8] Za položaj žena na selu u međuratnom periodu, videti više: Vera ST. ERLICH, Jugoslavenska porodica u transformaciji, studija u tristotine sela, Zagreb: Liber, 1971.
[9] Kraljevina Jugoslavija tokom celog svog postojanja nije imala jedinstven Građanski zakonik, već je postojalo šest zasebnih pravnih područja sa jakim uticajem priznatih verskih organizacija koje su između ostalog, donosile svoje propise o sklapanju, razvodu i poništenju braka. Ni u jednom od tih zakonodavstava žena nije egzistirala kao pravna osoba. Jedini izuzetak je krivično pravo gde je ženama priznata deliktna sposobnost. Odnosno, odgovarale su za krivična dela pod istim uslovima kao muškarci. SKELVICKY, Konji, žene, ratovi, 88 i 90. O položaju žena u zemljama koje su 1918. godine ušle u sastav Kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca (Kraljevine Jugoslavije od 1929. godine), videti više i: BOŽINOVIĆ, Žensko pitanje u Srbiji u XIX i XX veku, 91- 103.
[10] Jelena PETROVIĆ, „Društveno-političke paradigme prvog talasa jugoslovenskih feminizama“, ProFemina, 2/ 2011, 63.
[11] Ibid, str. 59-80. Za istoriju ženskog organizovanja između dva svetska rata u Jugoslaviji, videti i: BOŽINOVIć, Žensko pitanje u Srbiji u XIX i XX veku, 104-133; SKELVICKY, Konji, žene, ratovi, 79-81.
[12] Pozivajući se na Jeru Vodušeka-Stariča, Mari Žanin Čalić navodi da NOV u maju 1945. broji 800 000 muškaraca i žena pod oružjem. Mari Žanin ČALIĆ, Istorija Jugoslavije u 20. veku, Beograd: Clio, 2013, 207. Tokom rata ukupno 305 000 boraca je izgubilo život, a 425 000 je bilo ranjeno. Ibid, 209. Procenjuje se da je u Jugoslaviji za vreme II svetskog rata bilo preko 100 000 borkinja, od kojih je 25 000 poginulo, ranjeno 40 000, a 3000 su preživele sa teškim invaliditetom. Za heroje, proglašeno je 90 žena. Žena u privredi i društvu SFR Jugoslavije, osnovni pokazatelji, Beograd: Savezni zavod za statistiku, 1975, 3.
[13] „Drug Tito nama i o nama“ u Žena danas, 31/ 1943. br. 3 prema BOŽINOVIĆ, Žensko pitanje u Srbiji u XIX i XX veku, 147.
[14] SKELVICKY, Žene, konji, ratovi, 25-28.
[15] Ljubinka ČIRIĆ-BOGETIĆ, „Odluke Pete zemaljske konferencije KPJ o radu među ženama i njihova realizacija u periodu 1940-1941. godine“, u: Zlatko Čepo i Ivan Jelić (ur.), Peta zemaljska konferencija KPJ: zbornik radova, Institut za historiju radničkog pokreta Hrvatske, Zagreb, 1972, 94. Dostupno na: http://www.znaci.net/00003/661.pdf (14. 9. 2017)
[16] PETROVIĆ, „Društveno-političke paradigme prvog talasa jugoslovenskih feminizama, 76.
[17] SKELVICKY, Konji, žene, ratovi, 30.
[18] Gordana STOJAKOVIĆ, Rodna perspektiva novina Antifašističkog fronta žena (1945-1953), Novi Sad: Zavod za ravnopravnost polova, 2012, str. 37- 38. Sistem AFŽ štampe je bio zasnovan na hijerarhiji gde je Žena danas bila mesečnik koji je prenosio aksiomatske poruke liderkama srednjih i nižih odbora AFŽ-a, a svi ostali listovi su prema kreiranoj matrici prezentovali stvarnost na makro (politički plan) i mikro-planu (svakodnevni život) i istovremeno je kreirali kroz nove ženske uloge. Prikaz žena kao aktivnih aktivnih aktera u transformaciji društveno-ekonomskog konteksta u fabrikama, na poljima, zemljoradničkim zadrugama, ali i u narodnosolobodilačkim odborima gde su predstavnice vlasti, karakterističan je i za posleratnu štampu AFŽ-a u periodu 1946-1950. Istovremeno i dalje su važne uloga žene vezane za ekonomiju brige i nege, kao i uloga majke (sopstvene dece i dece koja su ostala bez roditelja). Ibid, 169-173. Videti takođe: Ksenija VIDMAR-HORVAT, Imaginarna majka – Rod i nacionalizam u kulturi 20. stoljeća, Zagreb: Sandorf i Ljubljana: Znanstvena založba Filozofske fakultete Univerze v Ljubljani, 2017, 45-58.
[19] “Politika”, 28. oktobar 1950. prema Vera GUDAC – DODIĆ, „Položaj žene u Srbiji (1945–2000)“, u Žene i deca – Srbija u modernizacijskim procesima XIX i XX veka, (ur.) Latinka Perović, Beograd: Helsinški odbor za ljudska prava u Srbiji, 2006, 35.
[20] Gordana STOJAKOVIĆ, „Antifašistički front žena Jugoslavije (AFŽ) 1946–1953: pogled kroz AFŽ štampu“, u: Rod i levica, Lidija VASILJEVIĆ (ur.), Ženski informaciono-dokumentacioni trening centar (ŽINDOK), Beograd, 2012, 13.
[21] Igor DUDA, ”Uhodavanje socijalizma”, Refleksije vremena 1945. – 1955, Zagreb: Galerija Klovićevi dvori, 2013, 25.
[22] Kuponi r1 i r2 za radnike i kupon 0 za sve ostale, dok seljaci nisu imali pravo na kupone. Takođe, r1 kuponi su se mogli koristiti u drugačijim prodavnicama u odnosu na kupone r2. Renata JAMBREŠIĆ KIRIN, ”Žene u formativnom socijalizmu”, Refleksije vremena 1945. – 1955. (ur.) Jasmina BAVOLJAK, Zagreb: Galerija Klovićevi dvori, 2012, 193.
[23] Up. JAMBREŠIČ-KIRIN, ”Moderne vestalke u kulturi pamćenja Drugog svjetskog rata”, ”, u Dom i svijet, (ur.) Sandra PRLENDA, Zagreb: Centar za ženske studije, 2008,19-54.
[24] VIDMAR HORVAT, Imaginarna majka – Rod i nacionalizam u kulturi 20. stoljeća, 46. O politikama reprezentacije majčinstva u socijalizmu, videti: ibid, 46-67 . O politikama majčinstva, videti i: Rada DREZGIĆ, „Bela kuga“ među „Srbima“. O naciji, rodu i rađanju na prelazu vekova, Beograd: Albatros Plus: Institut za filozofiju i društvenu teoriju, 2010, 17-51.
[25] Tanja PETROVIĆ, Yuropa – Jugoslovensko nasleđe i politike budućnosti u postjugoslovenskim društvima, Beograd: Fabrika knjiga, 2012, 158 (u fusnosti).
[26] Na osnovu Uredbe o zaštiti zaposlenih trudnih žena i majki dojilja predviđeno je porodiljsko odsustvo u trajanju od 90 dana, a u određenim slučajevima omogućeno je i skraćeno, četvoročasovno radno vreme do navršene treće godine starosti deteta. Zaposlenim majkama koje su dojile, omogućen je prekid rada svaka tri časa, zbog dojenja deteta, a to pravo su mogle koristiti do šestog meseca nakon porođaja. Za vreme porodiljskog odsustva predviđena je potpuna novčana nadoknada. Majke (samohrane ili one čijoj deci je bila potreba dodatna nega) koje su nakon isteka tog odsustva radile skraćeno, četiri sata, imale su pravo na mesečna primanja u visini od 75 odsto dohotka. U kasnijim etapama društvenog razvoja, u Jugoslaviji trajanje plaćenog porodiljskog odsustva bilo je produženo u nekoliko navrata, do navršene godine dana života deteta. GUDAC-DODIĆ, „Položaj žene u Srbiji (1945-2000)“, 37.
[27] VIDMAR HORVAT, Imaginarna majka – Rod i nacionalizam u kulturi 20. stoljeća, 47-49.
[28] AFŽ je kao posebna ženska organizacija ukinut na IV kongresu 1953. Različite organizacije i društva koja se bave pitanjima od interesa za žene ujedinile su se u Savez ženskih drustava Jugoslavije, iz koga je nastala Konferencija za društvenu aktivnost žena Jugoslavije (osnovana je 1961. u Zagrebu). Delovala je u sastavu SSRNJ (Savez socijalističkog radnog naroda Jugoslavije). Neda Božinović, nekadašnja partizanka (između ostalog nositeljka Partizanske spomenice 1941) i aktivna članica AFŽ-a nakon rata, navodi u da je „zaključke o ukidanju AFŽ-a, odnosno o osnivanju Saveza ženskih društava, veliki broj delegatkinja doživeo kao degradiranje ženskih organizacija i samih žena. A mnoge aktivistkinje organizacija AFŽ-a reagovale su tako što su prestale da rade… Dugo nakon toga žene su, naročito na selu, često rukovodećim ženama prebacivale „što ukidoste naš AFŽ“. Pričale su kako njihovi muškarci likuju: „dosta je vašeg bilo!“, ili „gotovo je, gotovo!“, ili: „nema više!“. Isticale su da se muškarci stalno, imaju svoje kafane, fudbal, pa i Narodni front, dok njih više niko ne okuplja, a željne su da štogod čuju i da razgovaraju o svojim ‘ženskim stvarima’“. BOŽINOVIĆ, Žensko pitanje u Srbiji u XIX i XX veku, 174.
[29] Participacija žena u organima odlučivanja od kraja rata se stalno smanjivala. Godine 1949/50 u izborima za narodne odbore bilo je dve trećine više žena nego što ih je bilo na izborima dve godine kasnije. Već 1963. godine je u Saveznoj skupštini procenat žena bio svega 15,2 %. Šest godina kasnije procenat je pao na 6,3%. Žena u privredi i društvu SFR Jugoslavije, osnovni pokazatelji, 4; BOŽINOVIĆ, Žensko pitanje u Srbiji u 19 i 20 veku, 249.
[30] Vjekoslav KOPRIVNJAK, „Uvodnik u temat“, Žena, 4–5/ 1980, 10.
[31] „Učešće žena u ukupnom broju zaposlenih u društvenom sektoru pokazuje stalan porast: 1945. godine iznosilo je 29,3%, 1982. godine dostiglo je 36,5%, a u 1986. godini 38,0%. Ovo je učešće uporedivo sa podacima za razvijene evropske zemlje. Međutim, učešće žena u ukupnom broju zaposlenih veoma je različito kad se posmatraju pojedini delovi naše zemlje. Dok u SR Sloveniji ono iznosi 45,8%, u SR Hrvatskoj 40,9%, dotle je u SR Makedoniji 34,7%, SR Crnoj Gori 35,6% i SAP Kosovu 22,1%“. Podaci iz Izveštaja SFRJ o primeni konvencije o ukidanju svih oblika diskriminacije žena, jun 1983. str. 18 i SGJ za 1986, „Statistički bilten SZS“ broj 15777, 1986, prema Slobodanka NEDOVIĆ, Savremeni feminizam – Položaj i uloga žene u porodici i društvu, Beograd: Centar za unapređivanje pravnih studija: Centar za slobodne izbore i demokratiju, 2005, 108.
[32] „Nakon II svetskog rata broj nepismenog stanovništva starijeg od 10 godina se konstantno smanjivao, pa je prema popisu stanovništva 1948. godine bilo je 26,7% nepismenih ljudi, od čega 15% muškaraca i 37,5% žena. Godine 1981. beleži se 10,8% nepismenih, pri čemu je udeo žena u ukupnom broju nepismenih bio šetiri puta veći nego udeo muškaraca, a prema popisu iz 1991.godine procenat ukupnog broja nepismenih se smanjio na 6,2% pri čemu je udeo žena i dalje ostao veoma visok, čak 10% u odnosu na 2,2% muškaraca. Sanja ĆOPIĆ, “Položaj i uloga žene u društvu – Socio-ekonomske osnove položaja žene u društvu” u Sanja ĆOPIĆ- Brankica GRUPKOVIĆ i dr., Žene u Srbiji – Da li smo diskriminisane?, Beograd: Sekcija žena UGS Nezavisnost: ICFTU CEE Women’s Network, 2001, 29.
[33] „Žene su ravnopravne sa muškarcima u svim oblastima državnog, privrednog i društveno-političkog života“, Ustav Federativne Narodne Republike Jugoslavije, 1946 godina, član 24. Dostupno na file:///C:/Users/Hana%20Vestica/Downloads/aj_10_02_10_txt_ustav1946.pdf (15.09. 2017).
[34] Pozivajući se na podatke objavljene u Biltenu SZS (br. 1181 iz 1981. godine) o visini primanja zaposlenih prema polu i kvalifikaciji za 1976. godinu, Slobodanka Nedović piše: „Prosečan lični dohodak žena niži je od prosečnog ličnog dohotka muškarca (sa odgovarajućom stručnom spremom) u svim delatnostima osim vodoprivrede. U industriji ove razlike se kreću od 11% u grupi nekvalifikovanih, do 33,8% u grupi kvalifikovanih, 32,6% kod visoko kvalifikovanih i 21,7% kod radnika sa visokom stručnom spremom, u korist muškaraca. Ovi podaci ukazuju na postojanje izvesnog oblika diskriminacije žena, koje teže dobijaju rukovodeće funkcije, duže čekaju na unapređenje i uopšte, ima ih znatno manje na složenijim, odgovornijim, pa time i bolje plaćenim mestima. Nepisano je pravilo da se čak i u radnim organizacijama sa velikom većinom ženske radne snage na rukovodećim mestima nalaze muškarci.“ Slobodanka NEDOVIĆ, Savremeni feminizam – Položaj i uloga žene u porodici i društvu, Beograd: Centar za unapređivanje pravnih studija: Centar za slobodne izbore i demokratiju, 110.
[35] GUDAC-DODIĆ, „Položaj žene u Srbiji (1945–2000)“, 64.
[36] Karl KAZER, Porodica i srodstvo na Balkanu, Analiza jedne kulture koja nestaje, Beograd: Udruženje za društvenu istoriju, 2002, 441.
[37] STOJAKOVIĆ, Rodna perspektiva novina Antifašističkog fronta žena (1945-1953), 69
[38] Anđelka MILIĆ, , „Preobražaj srodničkog sastava porodice i položaj članova“, u: Domaćinstvo porodica i brak u Jugoslaviji: društveno-kulturni, ekonomski i demografski aspekti promene porodične organizacije, Anđelka MILIĆ, Eva BERKOVIĆ, Ruža PETROVIĆ (ur.), Beograd: Institut za sociološka istraživanja Filozofskog fakulteta, 1981, 157.
[39] Videti: Sanja PETROVIĆ-TODOSIJEVIĆ, „Analiza rada ustanova za brigu o majkama i deci na primeru rada jaslica u FNRJ”, u Žene i deca – Srbija u modernizacijskim procesima XIX i XX veka, (ur.) Latinka Perović, Beograd: Helsinški odbor za ljudska prava u Srbiji, 2006, 176-187.
[40] Vera GUDAC DODIĆ, Žena u socijalizmu – Položaj žene u Srbiji u drugoj polovini XX veka, Beograd: Institut za noviju istoriju Srbije, 2006, 107.
[41] Ibid, 108.
[42] Za sve tri navedene izajave iz ankete „Kako da se pomogne zaposlenoj ženi“ (Praktična žena, jun, 1956) dugujem zahvalnost Jeleni Tešiji koja mi je na njih skrenula pažnju.
[43] Mitra MITROVIĆ, Položaj žene u savremenom svetu, Beograd: Narodna knjiga, 1960, str. 8.
[44] Radina VUČETIĆ, Koka-kola socijalizam. Amerikanizacija jugoslovenske popularne kulture šezdesetih godina XX veka, Beograd: Službeni glasnik, 2012, 32-40.
[45] Neda TODOROVIĆ-UZELAC, Ženska štampa i kultura ženstvenosti, Beograd: Naučna knjiga, 1987, 113-133.
[46] Kako to formuiliše Božidar Jakšić: “They [… students] also had access to books and texts of critical intellectuals in the East and the West. The works of Herbert Marcuse,for example, one of the intellectual founders of the New Left, was published in Serbo-Croatian from 1965 on. Other works of philosophers from the Frankfurt school were alsowidely published. In the magazine Praxis, which was edited by university professors in Belgrade and Zagreb, the discourses of the New Left were discussed.35 At an annual summer school on the Croatian island of Korčula near Dubrovnik, critical intellectuals including Marcuse, Erich Fromm, Lesek Kolakowski and Ernest Mandel were frequent guests. Every year between 1964 and 1974, hundreds of Yugoslav students were able to participate in discussions with them.” Božidar Jakšić ”Praxis i Korčulanska ljetnja škola. Kritike, osporavanja, napadi”, prema Boris KANZLEITER, Krunoslav Stojaković, “1968 in Jugoslawien. Studentenproteste zwischen Ost und West” u dies. (Hg.). 1968 in Jugoslawien. Studentenproteste und kulturelle Avantgarde in Jugoslawien, 1960-1975. Bonn: Dietz-Verlag, 2008, (prevod na engleski), 15.
[47] Ibid, 13.
[48] Chiara BONFIGLIOLI, „Belgrade, 1978: Remembering the conference Drugarica Žena. Žensko pitanje. Novi pristup? / Comrade Woman. The Women’s Question: A New Approach? Thirty years after“, MA thesis 2008, Utrecht University, Faculty of Arts – Women’s Studies, 2008, 51.
[49] „I will tell you, for me it was very important as it was the first conference type event with feminist agenda trying to bring people from Belgrade and Zagreb and elsewhere in Yugoslavia together, plus a lot of people from abroad. There were some eighty people there in these two days. So the core feminist group was trying to go from this very small intellectual circle a little bit broader, bring some younger students and get some media attention. It was an exploration and an agenda settinf meeting, and much of networking… and it was fascinating to get all these people from abroad, all of quite different orientations. It was very dynamic and polemic, but of course all slowed down by translations. So there was Italian to English, English to Serbo-Croatian, German, French, Spanish… (…) So I remember 80 people sitting there two days and socialising in the evening hours and questioning each other with utmost curiosity.“ BONFIGLIOLI, „Belgrade, 1978: Remembering the conference Drugarica Žena. Žensko pitanje. Novi pristup? / Comrade Woman. The Women’s Question: A New Approach? Thirty years after“, 53-54.
[50] Dragan Klaić: „You have to understand that we were criticising Yugoslav self- management socialism as such. We were criticising the sexist elements of the Yugoslav’s system with which we identified in general. In that sense it wasn’t a radical critique of Yugoslav socialism… These were progressive leftist intellectuals, but anti-dogmatic, critical, especially of the official Yugoslav ideology and the ideological jargon and the ideological fasade, but not anti-socialist… and with a steady critical analysis of capitalism, as well“. Prema BONFIGLIOLI, „Belgrade, 1978: Remembering the conference Drugarica Žena. Žensko pitanje. Novi pristup? / Comrade Woman. The Women’s Question: A New Approach? Thirty years after“, 100.
[51] Izuzetno dobar prikaz ovoga može se videti u filmu Helke Sander Subjektivni faktor (Der subjektive Faktor) iz 1981. godine. U pitanju je polubiografski prikaz perioda izmedju 1967. i 1970.godine koji je Helke provela u Zapadnom Berlinu, gde je studirala na Deutsche Film und Fernsehakademie. Aktivno se uključila u studentski pokret ‘68 i jedna je jedna od osnivačica Akcionog saveza za oslobođenje žena ( Aktionsrat zu Befreiung der Frauen) 1968. Čuven je njen govor u septembru 1968. na konferenciji Socijalističke studentske asocijacije u kome žigose seksističke stavove svojih muških kolega. Nakon odbijanja da se uopšte diskutuje o feminističkim zahtevima i patrijarhatu u sopstvenoj organizaciji Akcioni savez za oslobođenje žena je zasuo paradajzom muškarce na podijumu.
[52] Ewa Morawska: “So you have here three phases: the West with its bubbling feminist debates and and legal adjustments; Yugoslavia with its very vibrant interest in what’s going on in the West, and Eastern Europe where nobody heard of feminism and whatever they heard was „ugly lesbians“. Prema BONFIGLIOLI, „Belgrade, 1978: Remembering the conference Drugarica Žena. Žensko pitanje. Novi pristup? / Comrade Woman. The Women’s Question: A New Approach? Thirty years after“, 78.
[53] Ibid, 86.
[54] U pitanju je Slobodan Drakulić
[55] BONFIGLIOLi, „Belgrade, 1978: Remembering the conference Drugarica Žena. Žensko pitanje. Novi pristup? / Comrade Woman. The Women’s Question: A New Approach? Thirty years after“.
[56] Rada Iveković: “Before the conference we did not exist. We happened during that conference. We did not know each other, Zarana put all of us together, and we were not a group. We hadn’t the awareness that we could represent something. During that conference we understood that we werw many, and that each one of us did some feminist work, a bit of research, of critique.” Prema Ibid, 86.
[57] Detaljnije o programu tribina u SKC-u, videti: Marina BLAGOJEVIĆ (ur.), Ka vidljivoj ženskoj istoriji: Ženski pokret u Beogradu 90-tih, Beograd. Centar za ženske studije, istraživanje i komunikaciju, 1998, 49- 60.
[58] Lina VUŠKOVIĆ, Sofija TRIVUNAC „Feministička grupa Žena i društvo“ u Ka vidljivoj ženskoj istoriji: Ženski pokret u Beogradu 90-tih, (ur.) Marina Blagojević, Beograd. Centar za ženske studije, istraživanje i komunikaciju, 1998, 47- 48.
[59] Lepa MLAĐENOVIĆ, Počeci feminizma ženski pokret u Beogradu, Zagrebu, Ljubljani. Dostupno na: http://www.womenngo.org.rs/content/blogcategory/28/61/#zena_i_drustvo (25.09. 2009).
[*] Ovaj rad predstavlja neznatno dopunjen tekst “Proleteri svih zemalja – ko vam pere čarape? – Feministički pokret u Jugoslaviji 1978-1989”, objavljen 2009. godine u publikaciji “Društvo u pokretu – Novi društveni pokreti u Jugoslaviji od 1968. do danas”. Đorđe Tomić, Petar Atanacković (ur.), Društvo u pokretu – Novi društveni pokreti u Jugoslaviji od 1968. do danas, Novi Sad: Cenzura, 2009.